OSMANLI ARŞİVLERİNDEKİ KAYITLARDA MİHALİÇ’TE KİLİSELER

Şaban Yalazı

Hüdavendigar Vilayeti Salnameleri’nin 1899 yılı kayıtlarında Mihaliç kazasında 18 cami, 4 mescid, 4 kilise, 1 manastır ve 1 havra olduğu kayıtlı. Buradaki 18 camiden sadece üçü günümüze kadar gelebilmiştir. Bunlar da taş yapı olduğu için İmaret Camii, Ulu Cami ve Kümbetli Camii’dir.

Yapım yıllarından günümüze kadar geçen zaman içerisinde meydana gelen depremler, yangınlar, olumsuz iklim koşulları ve yapıları ayakta tutabilecek maddi kaynak ihtiyaçlarındaki yetersizlikler, bu tür yapıların ayakta kalmasını güçleştiren etkenlerden sadece birkaçıdır.

Ulu Cami zaman zaman geçirdiği tamir çalışmaları nedeniyle daha şanslıyken, İmaret Camii özellikle 1855 depreminde gördüğü ağır hasar nedeniyle ancak 1968’de başlayan onarım çalışmalarıyla 12 Temmuz 1980’de tamamlanarak ibadete açılabilecek aşamaya getirilebilmiştir. Diğerlerinden Abdullah Paşa, Mirahur Ali Ağa, Runguç Paşa, Hacı Ali, Nasrullah Paşa gibi camiler yıkılıp yerlerine yenileri yapılırken, meydan düzenlenmesi sırasında Hoşkadem Ağa Camii tamamen ortadan kaldırılmıştır. Diğer camiler biraz da yapı kalitesi itibariyle zamanın acımasız tahribatına dayanamamışlardır.

Zamanın acımasız tahribatı mescitlerde de kendini göstermiştir. Olumsuz tabiat şartlarının yanı sıra mescitlerin ayakta kalabilmesi, biraz da gerekli olan vakıf maddi kaynaklarının olmayışıyla bakımsızlıktan kaynaklanmıştır. Manastır (Mamuriyet) Mahallesi’ne adını veren manastır da bakımsızlıktan yıkılmıştır.

Gelelim kaza içindeki 4 kiliseye.

Bunlardan 1 tanesi Ermeni kilisesi, diğerleri Rum kiliseleri idi. Ermeni kilisesi Pehlivan Adem ile Sayıoğulları’nın evlerinin karşılıklı olduğu dörtyol kavşağında idi. Yangından sonra yapılan şehir planlamasında Karacaahmet Caddesi açılırken yıkıldı. Haghia Demetrios (Dimitrios) ve Haghia Paraskevi adını taşıyan kiliselerden birisi Vodinalı Ahmet’in evinin bahçesinde, Sarı Kilise denilen diğeri ise Yeni Mahalle’de Uluabatlı Hasan Camii’nin arka tarafındaki bölgede idi. Yanında da Rum mezarlığı vardı. Şimdi bunların yerini belirtecek hiçbir şey yoktur. Tek şanslı olan Yahudi cemaatinin gittiği Havra’da Kümbetli Camii’nden kaynaklanan geçmişi nedeniyledir. Kümbetli Camii zamanında Havra ve kilise olarak da hizmet vermişti. Caminin mermer sütununun üzerinde haç motifini hala görmek mümkün. Arka odada doğuya bakan camının iç yüzeyinde bulunan Musevilerin sembolü Davut yıldızı restorasyon çalışmaları sırasında yok edilmiş. Böylece burasının üç dine de ev sahipliği yaptığını gösterecek önemli bir kanıt da ortadan kalkmış oluyor. Caminin bahçesindeki İbranice yazılı mezar taşlarının ne olduğunu zaten bilen de yok.

Şimdi gelelim Osmanlı arşivlerinde Hüdavendigar Vilayeti’ndeki kiliselerin ve gayrımüslim okullarının bakım ve tamir kayıtlarının tutulduğu kilise defterlerindeki Mihaliç ve köylerinde bulunan Rum kiliselerini ve okullarını incelemeye.

Anılan kilise defterlerindeki sırayı aynen muhafaza ederek yaptığımız bu çalışmayı okurlara sunarken, sözü edilen kiliseler ile ilgili değişik kaynaklardan alıntılar yaptığımız bilgileri de paylaşacağız. Böylece üzerinde yaşadığımız topraklarda nelerin yaşandığını ve Lozan Barışı’ndan sonra mübadele göçmenleri olarak topraklarımızı terk eden Rumların bıraktıkları bu mabetlerin akıbetini daha iyi değerlendirelim. Bu arada kısa bir not ta ekleyelim. Apolyont Gölü’nün kuzeyi ile Nilüfer Çayı arasında kalan köyler Rum köyleri idi. Bu köyler 16.yüzyılda koyun çobanlığı yaptırılmak üzere Yunanistan’da Mora’nın Mani bölgesinden getirilmiş esirler tarafından kurulmuştu. Mani’deki çobanlara “Piştikoz” denildiği için buradaki köylere de “Piştikoz köyleri”, günümüzde daha çok kullanılan şekliyle bu bölgeye “piştikoz kırı-çoban kırı” denilmektedir. Bu köylerin ahalisi II. Mahmut dönemine kadar toprakla birlikte alınıp satılan köle statüsünde yaşadıktan sonra, vermekte oldukları otlakiye vergisinden muaf tutularak özgürleştirildiler. Sarayın ihtiyacı için (Hassa-i Hümayun) koyunlara bakan bu köylerdeki çobanlara “koyun kafirleri” denirdi. Miri (devlete ait) sığırlara bakmakla yükümlü olanlar sayım defterlerinde “Hüdavendigarın sığırlarını tutan kullarıdır” diye nitelendirilmektedir. Sığırlara bakan gayrimüslimlere “sığırcı kullar”, bağlara bakanlarına “bağban kafirleri” denirdi.

Aşağıda göreceğimiz kilise defterlerinde kayıtlı kiliselerin isimlerinin başındaki Hagia/Haghia/Haghios kelimesi Aya olarak okunur. Aziz demektir. Yani kiliseler çoğunlukla yapıldıktan sonra aziz kabul ettikleri bir büyüklerinin adıyla anılırlar.

Osmanlı arşivlerindeki kilise defterlerinde bulunan Mihaliç ile ilgili kayıtlar:

– Mihaliç kazasında vaki kilisenin tamirine dair. (Yıl:Hicri 1219/M.1804) (Sayfa 90, Defter 221) (Hangi kilise olduğu belirtilmemiş.)

– Mihaliç kazası mahallesinden Runguç Paşa mahallesindeki vaki Aya Dimitri nam kilisenin tamirine dair. (Yıl:H.1220/1804) (s.125, d.222)

– Mihaliç kazasına tabi Kurşunlu kariyesindeki (köyündeki) kilisenin tamirine dair. (Yıl: H. 1249/1833) (s.100, d.250)

– Mihaliç kazasına tabi Çeşnigir kariyesindeki vaki kilisenin (Kimisi tis Theotoku) tamirine dair. (Yıl: H.1249/1833) (s.107, d.250) Theotokos Kilisesi köyün dışındadır. Günümüze ancak temelleri ulaşabilmiştir. Köy halkı 18.yy.da Yunanistan’ın Karpenisi ve Ağrafa bölgelerinden göç etmişti.

– Mihaliç kazasına tabi Kemerbend kariyesinde vaki kilisenin (Hagia Kiriaki) tamiri ve inşasına dair. (Yıl: H.1250/1834) (s.54, d.251)

– Kirmikir (Harmanlı) kariyesinde vaki Hagios Theodoros (Theologos) nam kilisenin tamir ve inşasına dair. (Yıl: H.1250/1834) (s.62, d.251) Kilise Aziz Theodoros’a ithaf edilmiştir. Üst örtüsü tamamen yıkılmış, harap bir durumdadır.

– Çamlıca kariyesinde vaki kilisenin tamiri ve inşasına dair. (Yıl: H.1252/1836) (s.8, d.252) . Hagios(Hagia/Aya) Georgios Kilisesi. Harap ve terk edilmiş halde. Yapının güney cephesinin doğusunda 1837 tarihli bir kitabe bulunmuştur. A.D.Mordtmann 1850-1859 yıllarında bu kilisenin kısaca tanımını yapmıştır. Bu tanımda moloz taş ve tuğladan yapılmış bu kilisenin yan duvarlarındaki pencerelerin tuğla ile örüldüğü belirtilmektedir. 1960’lı yılların başında köy meydanındaki büyük bir çınar ağacının hemen yanında gördüğüm kilisenin iç yüzeyinde bulunan tasvirler henüz çok canlı idi. Şimdi hiçbir iz kalmamış. O yıllardaki kilise küçük baş hayvanların tutulduğu bir mekan görevini görüyordu. Şu anda her an yıkıldı-yıkılacak bir durumda.

– Canbaz kariyesindeki Haghia Analipsi nam kilisenin tamiri ve inşasına dair. (Yıl:H.1252/ 1836) (s.90, d.252)

– Mihaliç kazası Çakaloğlu mahallesindeki kilisenin tamiri ve inşasına dair. (Yıl: H.1254/1838) (s.147, d.252)

– Mihaliç kazası Kuyumcuoğlu mahallesindeki kilisenin tamirine dair. (Yıl: H.1254/1838) (s.147, d.252)

– Ulubat kariyesindeki kilisenin tamirine dair. (Yıl:H.1257/1841) (s.158, d.254)

– Mihaliç kazasına tabi Çobankırında (diğer adıyla Piştikoz kırında) Subaşı Ağılı kariyesinde vaki Aya Yorgi (Georgios) kilisesinin tamir ve inşasına dair .(Yıl: H.1258/1842) (s.178, d.254) Köyde bir de Hagia Haralambos kilisesi var.

– Karaağaç-ı Kebir (Büyükkaraağaç-Eskikaraağaç) kariyesinde vaki kilisenin (Hagia Georgios) tamir ve inşasına dair. (Yıl: H.1262/1846) (s.120, d.256) Başka bir kaynakta kilisenin adı Mikhael Archangelos Kilisesi olarak geçmektedir. Yapım yılı bilinmemektedir.

– Mihaliç kazasına tabi Çobankırında Karakoca kariyesinde vaki Meryem Ana kilisesinin tamirine dair. (Yıl:1264/1848) (s.50, d.257) Başka bir kaynakta, 1487’de inşa edilmiş Zoodochos Pege kilisesi harap durumda ve üst örtüsü çökmüş kaydı var.

– Mihaliç kazasında Apolyont nam kariyede(köyde) kain Aya Yani kilisesinin tevsien tamirine dair. (Yıl: H.1272/1855) (s.87, d.259) Başka kaynaklarda köyde halen ayakta olan Hagios Pandelemion’un yanında Hagia Georgios ve Hagia İoannis kiliseleri zikredilmektedir.

– Mihaliç kazasına tabi Ulubat kariyesinde vaki harap Mihail Erhankulus kilisesinin tecdiden (yenileterek) inşasına dair. (Yıl: H.1277/1860) (s.219, d.260)

– Mihaliç kazası haricinde (dışında) münhadim (yıkılmış) Aya Peraşkovi (Paraskevi) kilisesinin tecdiden (yenileterek) inşasına dair. (Yıl:H.1284/1867) (s.264, d.262)

– Mihaliç kazasında Seyran kariyesinde kain Hristiyan mektebi arsasının üzerine müceddeden (yeniden) bir mektep inşasına dair. (Yıl: H.1290/1873) (s.29, d.2) Seyran’da Hagia Paraskevi kilisesi var.

– Mihaliç kazasına tabi İkizce kariyesinde kain Aya Yani kilisesinin tecdiden (yenileterek) ve tesfiyen inşasına dair. (Yıl:H.1307/1889) (s.43, d.3)

– Mihaliç kazasında kain (bulunan) harap Rum mektebinin tecdiden inşasına dair. (Yıl:H.1321/1903) (s.123, d.4)

– Mihaliç kazasında kain Ermeni kilisesine ait harap çan kulesiyle kilise yanındaki inas (kız) mektebinin tecdiden inşasına dair. (Yıl: H.1329/1911) (s.214, d.5)

Kaynaklar:

– BOA. A(DVNSKLS).d. 11.9.10.11 ve 12 sayılı belgeler. (Kilise defteri)

– Kaplanoğlu, Raif (1999). Bursa Yer Adları Ansiklopedisi

– Ari Çokona, 20.yy. başlarında Anadolu ve Trakya’daki Rum Yerleşimleri s.137-138